Filme familiar de Raúl González onde recolle unha travesía polo río Miño. Cunha lancha recorre as morraceiras da Canosa, fai unha panorámica entre Seixas, Camiña e a ínsua para finalmente rematar cun baño na Lamiña.
Capítulo da serie “Ríos de Portugal” dedicado ao río Miño, concretamente ao tramo internacional con protagonismo da beira portuguesa. Serie documental realizada pola RTP no ano 1983 e estaba inspirada na española “Los ríos” que se emitiu nunha primeira quenda entre os anos 1974 e 1975.
Segunda entrega do Fondo Bixurro e ímonos ao 1976 a pasar unha xornada de praia nos Muíños. Interesante ver a indumentaria e o equipamento praiero daquela época e disfrutar dunha vista de Portugal e da foz do Miño.
Sorprende, para ben, como este libro, Claro de lúa, pode estar ambientado historicamente a comezos do século XIX tendo como escenario A Guarda e a súa contorna. Para comprender isto hai que comezar por falar das circunstancias biográficas da súa autora: Puri Ameixide (Monforte, 1967). Titulada en Filoloxía Galego-Portuguesa e residente desde varios anos no Baixo Miño sendo profesora no IES Antón Alonso Ríos de Tomiño. O libro foi publicado no presente ano pola editorial Xerais e é un volume conformado por 469 páxinas. Un grosor contundente que nos remite á amplitude que tiñan os lombos desas narracións-río típicas da literatura decimonónica.
O mesmo título está cheo de reminiscencias. Por un lado lévanos directamente a famosa peza musical que Claude Debussy creou en 1890. Unha composición a piano que destila en sobre maneira sentimento romántico. Pero este título tamén nos remite a un dos contos máis famosos do escritor francés Guy de Maupassant, publicado uns poucos de anos antes, en 1883. E continuando co rebuscar acertamos coa inspiración do título: é como se lle chamaba popularmente a Sonata nº14 para piano de Beethoven, unha peza coetánea ao tempo diexético da novela, creada alá polo ano 1801.
Con estas observacións sobre o título xa podemos entrever como a autora ao longo da escrita despregou abondosos pontes referenciais a distintos niveis: historia, política, literatura, música… E aquí esta o primeiro gran acerto da novela: xa que propón un dispositivo co que se pode alcanzar distintas lecturas segundo a experiencia do lector. Para quen este acostumado a transitar por estes códigos resulta altamente gratificante xa que incrementa as sensacións lúdicas e a idea de que estamos ante artefacto desenfadado.
Esta idea de facer visible as costuras da novela fai que nos remita a certa intención posmoderna do revival ou de tránsito polo kitch. Pero non, a proposta é máis sutil, menos evidente. Desde a primeira páxina propón ese diálogo coas achegas que a autora empregou para documentar este libro. Uns aportes nutrientes que serven para contextualizar a narración pero hai momentos que destilan certa ironía ou humor soterrado froito de peneirar a historia polos ollos creadores do presente.
Esta característica sae a relucir na estrutura da novela organizada en tres “libros” que teñen como nome movementos musicais progresivos: Adagio Sostenudo, Allegretto e Presto Agiato. Se atendemos a cuestións narrativas cada bloque está caracterizado por unha chegada: Leandro, Leonor Montenegro e os franceses. Cada aparición produce unha progresión na inestabilidade do escenario facendo que o destino dos personaxes se enleen. Pero o curioso desta fragmentación é como o narrador da historia se vai facendo cada vez máis visible; pasa dunha neutralidade rigorosa, a interromper a narración con valoracións e guiando ao lector e, finalmente, a ser parte importante da historia.
Os elementos referenciais tamén aparecen en pretendidas similitudes coa literatura da época e, concretamente, coas novelas do século XIX. Segundo a autora e a crítica seica hai influencia por parte de Jane Austen, Charlotte Brontë e Leon Tolstoi. As dúas primeiras concordan na focalización feminina, na exaltación dos sentimentos e a exploración da condición humana. Mentres que Tolstoi sitúase máis nunha vertente política: sentimento de culpa, erradicación feudalismo, igualdade de clases, dereitos humanos… Pero estes referentes veñen dados máis pola acción da novela que pola maneira de como está escrita. Claro de lúa é unha colección de personaxes e lugares comúns codificados non polo Romanticismo, senón por lecturas posteriores dese momento artístico (literatura, cinema, televisión…). Puri Ameixide fai unha lectura contemporánea do xénero escapando de describir a realidade, afondar en estados anímicos, hiperbolizar sentimentos, incorporar pingas de nihilismo ou excederse en sucesos aciagos. Dito isto, bótase en falta que autora se fixara en referentes máis próximos como podía ser Camilo Castelo Branco, autor miñoto portugués do que segundo Miguel de Unamuno o seu libro Amor de Perdição foi a obra cume do romanticismo peninsular.
A novela tamén contén elementos moi lenes pertencentes ao xénero fantástico. Unha especie de realismo máxico á galega que serve para dotar a narración de aportes enigmáticos e, tamén, para darlle continuidade a historia en puntos onde se podería trabar a base de cúmulos de explicacións.
É por iso que a historia que conta a novela case que podería ser situada en calquera outro sitio. A presenza da Guarda serve para delimitar o escenario. Un envoltorio sen moito peso que sempre prioriza o decorrer da historia. A autora xa nos avisa disto nun pequeno prólogo onde nos indica que abra non é unha novela histórica nin un reportaxe, que todo é froito da invención e que ninguén agarde recoñecer na trama a ningún familiar dalgún veciño.
Asemade, a novela ten outras prescricións non recoñecidas. A maioría dos protagonistas son de clase podente dunha teórica alta burguesía da Guarda. Terratenentes e comerciantes que vivían na parte alta da localidade e deixando a presenza da clase baixa para nutrir o corpo de serventes. Outro re enfoque que se pode facer é que o ámbito da Guarda que se escolle é o da terra sabendo que o máis significativo sería incluír o mundo do mar. O barrio da Marina queda obviado a pesar de que nesa época A Guarda alcanza unha puxanza sen precedentes sobre todo pola consideración de porto corsario nos anos previos a invasión francesa interceptando navíos ingleses. Ou o elevado grado de conflito social que desde séculos existía entre A Marina e Ribadavila. Aspectos desperdiciados que poderían dar bastante xogo.
A novela ten como protagonista a Rosa que sirve na casa de Dona Elvira e posteriormente, cando esta morre, pasa ao servizo de Don Leandro. Progresivamente ámbolos dous se van namorando ao mesmo tempo que incrementan os atrancos sociais e históricos, especialmente, pola francesada: a chegada o exército francés de Napoleón durante a Guerra de Independencia de España.
Esta breve sinopse danos idea de como é a novela. A complexidade da trama vai avanzando sempre en diálogo co contexto histórico da época e da a impresión de que A Guarda se converte en un epicentro decisivo do que sucede a nivel superestrutural nesa altura en todo o continente. Constantemente os designios dos protagonistas están supeditados a todos os elementos cruciais que moven a historia nese momento: loita polo poder en Europa, guerras, procesos políticos, movementos sociais, propiedade da terra, relacións comerciais, sensibilidades artísticas, estado da ciencia, conductas de clase, poder da relixión, vixencia das tradicións… Nun principio parece que a novela é un alarde de documentación nun tempo histórico fascinante pero, porén, tamén deixa un pouso de receitario de circunstancias históricas sen graduar a magnitude das mesmas e o seu nivel de incidencia.
Este diálogo entre un tempo “desmedido” e un escenario “circunstancial” fai que se produza certo demérito se se pretende facer unha lectura clásica da historia. Mais se se toma a novela como algo desautomatizador e se valora estes elementos desasociativos a novela emerxe de una maneira gratificante. Pero aínda así para un lector local, da Guarda, hai certos elementos que producen un elevado grado de fricción como pode ser a excesiva (e decisiva) presenza dos franceses na Guarda, converter a igrexa de San Roque nun establo (debería ser a de San Lourenzo de Salcidos, a de San Roque aínda demoraría case un século máis en construírse) e o emprego dunha dorna para unha travesía (imposible) entre Redondela e A Guarda.
Malia o escaso énfase descritivo as localizacións guardesas están aí: Cimadavila (Ribadavila), A Guía, Chan do Conde, Porto, O Muro, A Pasaxe, Castelo de Santa Cruz. Non obstante, A Guarda fica pequena ante toda amalgama histórica que se quere reflectir e así tamén bótase man de moitos lugares da contorna, tanto de Galicia como de Portugal: O Rosal, Oia, Tui, A Valga, Baiona, Vigo, Redondela, Santiago de Compostela, A Coruña, Caminha e Porto.
Como conclusión podemos dicir que estamos ante un libro altamente entretido pero que sacrifica moito da forma e do contexto. A autora manéxase perfectamente pola superficie do xénero apostando pola rapidez de acontecementos e certo esquematismo máis propio da literatura máis comercial ou do guión cinematográfico, unha natureza que fala ben as claras das circunstancias que definen ao noso presente. Malia este frenesí e avalancha de acontecementos hai que dicir que Claro de lúa de Puri Ameixide é unha obra onde fai un extraordinario alarde de ficción e agasalla á Guarda cun gran homenaxe escolléndoa como escenario principal dos feitos.
Xurxo González
Episodio da serie documental “Horizontes da memoria” realizado para a RTP e presentada polo Profesor José Hermano Saraiva. Neste capitulo titulado “Alí começa Portugal” o seu conductor entra na Insua do Miño, percorre as rúas de Caminha, sube até São João da Arga e chega até Vilanova de Cerveira.
Fragmento do programa da serie de televisión Un país en la mochila, producida por RTVE no ano 2000, presentado polo cantautor José Antonio Labordeta. Este episodio está dedicado á bisbarra do Baixo Miño e concretamente estas imaxes son as pertencentes ao Rosal.
Ver os filmes nun espazo pechado con pantalla grande e en comunidade é algo que está caendo no esquecemento. Desde as últimas décadas a institución cinematográfica está pasando por unha reformulación severa do que sempre se entendeu por cinema. Unha idea que se construíu ao longo de máis dun século e que agora recondúcese condicionada pola exhibición concentrada en multicines situados nas cidades. Mais isto carrexou como efecto o declive e o peche das salas de cinema de localidades de poboación pequenas. Hoxe o único que fica son as lembranzas da xente sobre os cinemas de pobo e, no mellor dos casos, os predios abandonados ou reconvertidos noutras funcións. Imos pois a facer un repaso das salas de cinema que houbo nos distintos concellos da comarca do Baixo Miño.
Todos os concellos tiveron cinema excepto o de Oia. O establecemento dun cinema tiña que deberse a que había un mínimo de condicións demográficas e económicas. O Concello de Oia sempre foi o máis despoboado da bisbarra polo que non se daban as condicións para asentar un cinema comercial. O número de cinemas por concello tamén se debía a potencialidade do núcleo urbano e dependendo desta entidade houbo unha maior ou menor sucesión de cinemas ao longo do tempo.
Cinemas da Guarda
O segundo núcleo de poboación máis importante do Baixo Miño é A Guarda. É un concello moi condicionado polas súas particularidades físicas, moi pequeno e con un notábel número de habitantes circunstancia que reforza a vitalidade e puxanza do centro urbano. A isto tamén hai que sumar o seu emprazamento xeográfico bastante illado polo que canalizou a oferta cultural dunha ampla zona territorial sumándose a el os concellos próximos.
A tradición cinematográfica das salas permanentes documentadas na Guarda comeza no denominado Trangallada, un local destinado a organizar bailes mas onde tamén tiñan lugar proxeccións cinematográficas esporádicas. Este primeiro cinema do que se ten novas data da década dos anos 20. O lugar, propiedade de Juan Lomba, podía estar destinado a acoller algúns cinematográficos de carácter ambulante.
Tamén sábese que durante a década dos vinte o colexio dos xesuítas de Camposancos tamén dispoña de cinema para o entretemento da súa ampla comunidade académica. Recibía a denominación de Cine Apóstol mais a institución académica que o levaba era o Instituto Num´Alvres xa que estivo instalado no colexio desde 1916 ao 1932. Os portugueses ocuparon este edificio educativo cando o Colegio Apóstol abandonouno para establecerse en Vigo. Mais isto lévanos á pregunta de se o cinema que había no colexio tiña carácter comercial ou era cinema con formatos domésticos.
Nos inicios da década dos anos 30, coincidindo coa expansión do cinema sonoro, temos coñecemento da existencia do Teatro-Cine Ideal que tiña por propietario a Adolfo A. Builla. Na posguerra se crea o Cine Avenida, a sala por excelencia a marcar os designios cinematográficos da vila. Este cinema tivo varias etapas de vida e seguiu funcionando até ben pouco: maio de 2005. Hoxe o edificio foi destruído e sobre o seu solar construíuse un bloque de vivendas. Relacionado con este cinema existiu outra sala que recibiu o nome Avenida Parque. As dúas salas compartían o mesmo propietario: Manuel Martínez. A primeira era para teatro e cinema a segunda tiña un carácter máis híbrida xa que acollía bailes, banquetes e proxeccións cinematográficas. O edificio do Avenida Parque aínda está en pé convertido nun bar e nun hotel no centro da localidade.
Mais a Guarda tivo unha quinta sala, o cinema Alvi, do propietario Arturo Alonso Sousa. O peculiar desta sala é a súa data de creación, a finais da década dos setenta, un tempo de recesión dos cinemas xa que pronto comezarían a notarse as consecuencias da competencia doutras canles de ocio que desfrutaba a xente. Actualmente o edificio do cinema Alvi permanece intacto xusto ao comezo da subida ao Monte Trega.
Cinemas do Rosal
Ao falar de cinemas no Rosal hai que sinalar, como característica máis importante, a peculiaridade da localización da única sala comercial que tivo o concello: o cinema El Rosal. Este detalle é digno de resaltar porque a situación desta sala non estaba no núcleo de poboación máis importante do Rosal, é dicir, no seu centro administrativo, no Calvario, senón nun lugar estratéxico onde se unía a vía de comunicación máis importante do concello coa estrada nacional, eixo que vertebra toda a comarca do Baixo Miño.
Os anos de actividade deste cinema estiveron acoutados deste do 1949 ata o 1984. O seu primeiro propietario foi Manuel Martínez Martínez mas ao longo da súa existencia houbo moitas persoas que levaron a condución da súa xerencia. Actualmente o edificio do cinema El Rosal aínda segue en pé convertido nun almacén e na parte superior con vivendas.
Cinemas de Tomiño
O Concello de Tomiño contou con dúas salas fixas de cinema; unha sita no Seixo, na capital administrativa, e outra en Goián, o segundo núcleo de poboación máis importante do concello. Esta bipolaridade representa moi ben a organización e o peso específico que tradicionalmente se distribuíu neste concello de superficie e poboación considerábel. Dito isto as ofertas de entretemento personalizadas nos cinemas se repartiron do seguinte xeito: o cinema Avenida no Seixo e o cinema Goya en Goián.
O máis antigo é o cinema Goya que tivo a súa fundación no ano 1946 polo interese dos seus primeiros propietarios José Gómez Rodríguez e Mariano González Bartolomé. Este cinema contou cunha serie de transformacións ao final da súa existencia coa idea de facelo máis rentable: instalar una cantina, transformalo nun “videograma”, e programar espectáculos de variedades. Actualmente o edificio permanece ergueito mais tivo o uso dunhas oficinas dunha adega.
O cinema Avenida comezou a funcionar no ano 1949 de mans de Marcelino Álvarez Vizoso. O cinema chamaba a atención pola súa fachada de estilo arquitectónico rexionalista. Este motivo foi o que motivou ao concello a mercar o predio en 1984 e acondicionalo para instalar alí a Casa da Cultura.
Cinemas de Tui
Desde moi cedo, Tui experimentou unha especial relación co cinema que se deixou relucir na abondosa documentación que existe nos arquivos municipais e do Goberno Civil. Esta consolidación do binomio Tui-cinema veo dado sobre todo polo status que amalgama a cidade onde, a parte de ser o núcleo de poboación máis importante da comarca, conflúen unha serie de aspectos que reforzan esta combinación: o seu pasado como capital de provincia do Antigo Reino de Galicia, cabeza de distrito xudicial, capital de Diocese, poboación fronteiriza e nó de comunicación tanto por estradas como ferroviario.
Desde os primeiros anos da presenza do cinema en Galicia Tui contou con proxeccións de cinema no Teatro Principal de Tui dirixido por Estaban Alonso García alá por finais do século XIX. Eran proxeccións que nun principio servían para complementar outros espectáculos mas pouco a pouco foi gañando como sala cinematográfica estábel. Tamén hai constancia doutros cinematógrafos ambulantes que instalaban o seus barracóns nos campos das festas.
Entre finais do período silente e comezos do sonoro podemos localizar a primeira sala exclusivamente dedicado ao cinema: o Imperial Palais dun empresario do que sabemos unicamente o seu apelido: Diz. A próxima sala en aparecer xa nos leva a 1943 ao Salón Yut dirixido por Apolinar Pita Veiga. Actualmente este predio pervive na zona vella de Tui dedicado a acoller unha discoteca. En 1947 apareceu o cinema García do empresario José García García entorno á localidade de Caldelas de Tui para servir de entretemento aos moitos visitantes que acudían ao seu afamado balneario. Foi en 1965 cando apareceu outro cinema, o Bolívar, de man do empresario Maximino Rodríguez Pumar. A finais dos sesenta e comezos dos setenta houbo outras tentativas de construír cinemas mais que non chegaron a frutificar. Tui tamén contou co cineclube Juvenil auspiciado polos maristas.
Finalmente o último cinema que apareceu na cidade tudense foron os Multicines Matrix do empresario Martin Klaversteijin Sozzo no ano 2000. Recorreuse ás multisalas no intento desesperado de afianzar as fórmulas de distribución cinematográfica que triunfaban nas grandes urbes. Mas todo foi inútil, estes cinemas tiveron unha vida moi limitada de pouco máis dun lustro desaparecendo, desta maneira, o último cinema do Baixo Miño.
Xurxo González
A bisbarra do Baixo Miño a vista de páxaro. Fragmento da serie documental A vista de pájaro producida pola RTVE, concretamente do capítulo dedicado á provincia de Pontevedra. Nestas imaxes vemos vistas aereas das localidades de Tui, O Rosal, A Guarda e Oia.
Proxecto Socheo 